(TQO) – Đến trung tâm xã Hồng Quang (Chiêm Hóa), hỏi thăm thôn Thượng Minh còn bao xa, một vài người dân chỉ tay vào con dốc ngoằn ngoèo: “Cứ đi, gần một giờ nữa”. “Gần một giờ” hệt như cái “quăng dao” mà ngày trước đồng bào miền núi vẫn thường nói. Vậy là, việc tìm hiểu về lễ hội nhảy lửa của dân tộc Pà Thẻn đã được hé mở từ một chuyện như thế.
Vùng đất có câu chuyện huyền bí
Con đường đất rộng chừng 3 m, dài gần 10 cây số với những dốc, đèo quanh co đưa chúng tôi đến với thôn Thượng Minh. Phải loay hoay mất gần 2 tiếng đồng hồ, chúng tôi mới vào được đến thôn. Dựng chân chống xe cũng là lúc trên người lấm lem bùn đất, chúng tôi gặp một người đàn ông để hỏi thăm nhà ông thầy cúng nhảy lửa.
Nhìn thấy bộ dạng chúng tôi, anh huơ tay nói giọng lơ lớ: “15 năm về trước, để ra, vào thôn, bọn anh luôn phải đi men theo những bờ ruộng, con suối. Hồi đó chưa có đường nên xe đạp cũng chịu thôi, dân ở đây một là cưỡi trâu, hai là đi bộ. Bây giờ bọn em được cưỡi xe máy vào đây là quá được rồi”. Người đàn ông ấy là Phù Văn Chi, người thôn Thượng Minh.
Khách đến thôn liên hệ công việc, muốn nhanh chóng đều phải qua nhà bà Bàn Thị Tài, Bí thư chi bộ thôn. Bà Tài có dáng người cao, đậm, giọng nói sang sảng như đàn ông. Bà Tài cho biết, Thượng Minh là thôn vùng cao của huyện Chiêm Hóa, có ranh giới giáp với tỉnh Hà Giang. Thôn có 136 hộ, 656 nhân khẩu với 6 dân tộc, gồm: Pà Thẻn, Mông, Dao tiền, Tày, Nùng, Thủy, trong đó dân tộc Pà Thẻn đông nhất có gần 400 người. Mỗi dân tộc đều có những bản sắc riêng, nhưng đặc biệt, dân tộc Pà Thẻn, có lễ hội nhảy lửa rất độc đáo mà không một dân tộc nào có.
Ông thầy cúng tên là Húng Văn Hin, dân tộc Pà Thẻn. Nhà ông Hin nằm trên một quả đồi thấp cùng với hơn chục nhà khác. Năm nay ông 70 tuổi nhưng đã đi học làm thầy cúng từ năm 16 tuổi nên rất có uy tín. Ông Hin lấy ra một thanh gỗ dài khoảng 4 gang tay, trên đó có gắn miếng sắt dọc theo chiều dài thân thanh gỗ và một thanh tre nhỏ có vải màu đỏ quấn ở một đầu, ông gọi hai thứ ấy là “pạn dơ”. “Đó là tiếng Pà Thẻn đấy, nhưng nó cũng chẳng có nghĩa gì cả.
Từ khi tôi được đẻ ra, chỉ biết ông bà tôi gọi thế nên gọi theo. Cái này dùng trong lễ hội nhảy lửa, để cúng mời thánh ở trên trời xuống đấy”. Ông kể, thầy làm lễ mặc quần áo, mũ cúng, cắm chặt “pạn dơ” vào một đầu ghế băng, rồi cứ dùng thanh tre quấn vải đỏ mà gõ vào đó, miệng thì lẩm nhẩm khấn. Thông thường, việc chuẩn bị phải bắt đầu trước lễ nhảy lửa khoảng vài tiếng đồng hồ. Lễ vật cúng trong lễ hội nhảy lửa của người Pà Thẻn rất đơn sơ, gồm một bát hương nhỏ, một con gà luộc, chục chén rượu trắng, vài ôm củi gỗ rừng để đốt thành than hồng. Phụ nữ và trẻ em ít tuổi chỉ được xem, không được tham gia nhảy lửa. Trước mỗi buổi lễ, thầy cúng phải làm lễ để thần linh cho phép người Pà Thẻn có được sức mạnh phi thường nhảy vào đống lửa.
Phần làm lễ này kéo dài hơn một tiếng, có khi vài tiếng đồng hồ. Khi trời tối, đống củi sẽ được đốt cháy tạo thành đống than đỏ rực. Những người đàn ông Pà Thẻn tụ tập quanh thầy cúng, nghe tiếng thầy khấn và tiếng gõ của “pạn dơ” mỗi lúc một gấp gáp. Sau đó, thân mình thầy cúng và những người đàn ông tự nhiên rung lên bần bật. Anh Phù Văn Chung, người đàn ông đã từng nhảy lửa ở thôn nói rằng, lúc đó trong anh như có sức mạnh phi thường, sau khi thầy cúng làm lễ, anh nhảy cả hai chân vào đống than đỏ rực, bốc than tung lên như những chùm hoa lửa, nhưng không cảm thấy nóng và cũng không hề bị bỏng.
Sức sống của một lễ hội
Ông Hin nói rằng, nhảy lửa có từ khi người Pà Thẻn được sinh ra. Nhưng người Pà Thẻn có từ khi nào thì cũng không ai được rõ, chỉ biết là có nguồn gốc từ Trung Quốc. Đến nay, dân tộc Pà Thẻn chỉ sống tập trung ở huyện Bắc Quang, Quang Bình (Hà Giang) và thôn Thượng Minh (Chiêm Hoá).
Với người Pà Thẻn, lửa được coi như vị thần rất linh thiêng của họ. Nhảy lửa thường được tổ chức vào cuối năm, khi thời tiết đang bước vào thời kỳ khắc nghiệt nhất của mùa đông. Lửa sẽ giúp mang lại cho đồng bào Pà Thẻn sự ấm áp, mừng cho một vụ thu hoạch hoa màu vừa kết thúc, cầu thần linh phù hộ cho dân an vật thịnh và xua đuổi tà ma, đẩy lùi bệnh tật.
Nhảy lửa là sinh hoạt văn hóa mang tính chất tâm linh, thể hiện một sức mạnh phi thường của những người đàn ông Pà Thẻn muốn chinh phục thiên nhiên, làm chủ cuộc sống. Đời này qua đời khác, lễ hội nhảy lửa đã trở thành tục lệ không thể thiếu trong đời sống tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Pà Thẻn. Có thể nói, tuy còn mang màu sắc tâm linh và huyền bí, nhưng lễ hội nhảy lửa truyền thống của dân tộc Pà Thẻn là kết quả từ lao động. Đây là sinh hoạt tinh thần hết sức phong phú và độc đáo của dân tộc Pà Thẻn, chứa đựng những giá trị văn hóa đậm nét của miền sơn cước.
Nhờ sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, các dự án bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa phi vật thể của các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh đang dần tạo điều kiện cho các phong tục tập quán mang đậm bản sắc của các dân tộc được phát huy. Trong đó, người dân thôn Thượng Minh, đặc biệt là đồng bào dân tộc Pà Thẻn đang sinh sống ở đây có cơ hội được khôi phục, thưởng thức và tham gia lễ hội truyền thống của dân tộc mình. Con trẻ sẽ lại được chiêm ngưỡng những bước nhảy đầy khí thế, thể hiện lòng dũng cảm, sự phi thường của cha anh mình, điều mà chúng chưa bao giờ được biết đến từ khi sinh ra. Cuối năm 2009, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã phối hợp với huyện Chiêm Hóa tổ chức khôi phục lại lễ hội nhảy lửa của đồng bào dân tộc Pà Thẻn thôn Thượng Minh.
Gần 30 năm kể từ lần đầu tiên ông Húng Văn Hin gõ vào chiếc “pạn dơ” trong cuộc đời làm thầy của mình, thì đến năm ấy, trong cái giá rét của mùa đông, ông lại được làm lại cái điều thiêng liêng đó để cầu xin thần linh trên trời phù hộ cho bà con dân bản có được cuộc sống no ấm, ban cho con cháu Pà Thẻn có sức khỏe để chiến thắng bệnh tật, chăm lo lao động, xua đi cái nghèo. Chưa hết, áp Tết Tân Mão năm 2011, một lần nữa, những chùm “hoa lửa” ở Thượng Minh lại có dịp nở bừng lên. Từ đây, chắc chắn nhiều người trong và ngoài tỉnh sẽ biết đến một thôn vùng cao có dân tộc Pà Thẻn sinh sống, một lễ hội có đủ sức quyến rũ để níu chân du khách.
Theo Việt Hòa (báo Tuyên Quang)
NISAVA TRAVEL!