Từ thị trấn Ba Đồn ngược lên bến đò Cửa Hác, đi theo đường bờ đê về phía Tây chừng dăm cây số, khách vãng lai sẽ dễ dàng bắt gặp một công trình kiến trúc còn nguyên giữ nét thâm nghiêm, cổ kính. Đó chính là đình Hòa Ninh (Quảng Hòa, Quảng Trạch) – một công trình tiêu biểu cho nghệ thuật điêu khắc, chạm trổ tinh hoa của người dân vùng đất Quảng Hòa.
Đình Hòa Ninh được xây dựng vào năm Bảo Đại thứ 11 (1936) với sự đóng góp công sức của người dân địa phương. Thời phong kiến, đình là nơi thờ cúng các vị anh hùng, các vị có công khai khẩn đất hoang lập nên làng mạc, vừa là trạm giao liên của các binh đoàn phục vụ cho việc hành quân. Đình còn là biểu tượng cho truyền thống hiếu học, khoa bảng của ngôi làng trứ danh này.
Trải qua thời gian và chiến tranh, đình đã bị hư hỏng nhiều. Ngôi đình hiện nay, được nhân dân tu tạo lại năm 1976.
Điều dễ nhận thấy ở đình Hòa Ninh, đó là kiến trúc đình rất đồ sộ, có tính quy mô, nhưng lại rất tỷ mỹ kể cả trong bố cục lẫn hình thức trang trí về nội và ngoại thất. Đình xây theo hướng Tây Bắc và được bố trí theo kiểu thông thường: Hệ thống tường thành bao quanh và cổng trụ; bình phong và toà đại đình nằm ngang.
Qua cổng chính để vào đình, điều đầu tiên đó là sự kết hợp hài hòa về màu sắc trang trí ở hai trụ biểu; những đường nét mềm mại, sắc sảo thể hiện sự tài hoa của các nghệ nhân Quảng Hòa trong việc khắc hoạ, bài trí. Hình ảnh hai con nghê được ốp bằng sứ men xanh hay men nâu nhạt rất công phu đứng ở trên hai đỉnh trụ biểu, gợi nên một biểu tượng đẹp đẽ về sức mạnh đoàn kết của những người con trên quê hương Hòa Ninh.
Mái đình Hòa Ninh được xây theo kiểu tứ giác, hai mái thượng trước và sau, hai mái hạ ở hai đầu hồi Đông và Tây. Ở giữa nóc đình là hình tượng lưỡng long chầu nguyệt.
Đình gồm có 5 gian, 4 vài; có một cửa chính và 4 cửa phụ. Trước cửa chính có khắc chữ “Thọ” lồng trong mặt trăng và 3 chữ Hán đắp nổi: Phúc, Du, Đồng (muôn vàn tinh hoa của dân làng tụ họp ở đây). Đây là trung tâm thể hiện các họa tiết trang trí như: Long, Ly, Quy, Phượng, bát bửu, hoa lá… bằng nghệ thuật đắp vữa và ghép mảnh sành, sứ. Đặc biệt ở cửa chính có khắc câu đối của ông Nguyễn Tiến Ích là cử nhân tặng:
Nhị khí lương năng phong vật dự tuỳ, sơn thủy hoán.
Bách niên hội điển họp tôn chung, dự trạch sơn hàm.
Tạm dịch:
Tài năng trời không cho mà có, phong cảnh tuỳ thuộc phối lại với nhau, sông núi hài hoà;
Trăm năm hội họp lại làm sao quên được.
Điều đáng chú ý ở đình Hòa Ninh, ngoài kiến trúc xây dựng đình, còn kể đến nghệ thuật chạm trổ trên gỗ, là nơi đua tài, đua trí của các nghệ nhân làng thời đó như Đặng Chịnh, Đoàn Uy, Đoàn Định, Đoàn Thơi. Qua cách bài trí bố cục các hình ảnh: rồng móng, rồng phun nước, cá chép hoá rồng, rồng ẩn mây, long tranh hổ đấu… ở các cột, vài, xuyên cho chúng ta thấy được sự linh hoạt tài tình trong chạm khắc, hợp lý trong bố cục của các nghệ nhân xưa. Tính đăng đối cũng biểu hiện khá rõ nét trong trang trí như: Sen, Trúc, Cúc, Mai: Sơn thuỷ hữu tình.
Nhìn chung về trang trí nội thất Đình Hòa Ninh mang những nét tương đồng với các đình khác ở Quảng Trạch song nó lớn hơn và hoàn thiện hơn. Các đường nét ở đây đều được chọn lọc và trau chuốt rất công phu và tỉ mỉ, mang đầy đủ giá trị tinh thần, truyền thống và ý nghĩa văn hóa của một công trình kiến trúc nghệ thuật.
Bên trong ngôi đình, ở gian giữa thờ tự vong linh thành hoàng làng đã có công khai phá lập nên làng. Thành hoàng làng là một vị nhân thần biểu tượng cho cầu phúc. Hai gian bên thờ các vị bách thần sở hội, là các vị thần có chức sắc, đức độ khoa bảng, được nhân dân mến mộ và thờ phụng. Các phong tục lễ hội của làng diễn ra tại đình vào mùa xuân đều tập trung phản ánh các quan niệm thờ cúng và thể hiện tư tưởng của người nông dân làng xã trong sự tôn vinh các vị thần.
Đình Hòa Ninh cũng là biểu tượng cho một vùng quê nông thôn Việt Nam có nhiều nhân tài đỗ đạt khoa bảng. Đó là niềm tự hào về truyền thống hiếu học của cha ông đi trước.Truyền thống đó đã được các sử sách, gia phả của làng qua nhiều thế hệ ghi lại. Hiện nay, một trong những tài sản quý giá nhất của đình chính là 10 đạo sắc phong bằng chữ Hán do các triều vua nhà Nguyễn ban tặng.
Năm 1993, Bộ Văn hóa-Thông tin (cũ) đã xếp hạng đình Hòa Ninh là di tích lịch sử văn hóa.
Với ngôi đình có tuổi đời gần trọn một thế kỷ này, vẻ đẹp kiến trúc và tinh hoa tài năng của người thợ hòa quyện cùng vai trò lịch sử nổi bật đã tạo nên một sức hấp dẫn khó cưỡng với những ai yêu thích. Trải qua biết bao thăng trầm, đình Hòa Ninh vẫn là một viên ngọc quý trên một không gian địa văn hoá miền Trung Trung Bộ.
Tổng hợp theo web Quảng Bình
NISAVA TRAVEL!
Lưu ý: Hòa Ninh cũng là tên gọi của một đình thần tọa lạc tại ngã ba Đình thuộc ấp Hòa Thuận, xã Hòa Ninh, huyện Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long. Đình thần Hòa Ninh xưa này được xây dựng vào năm Kỷ Dậu 1849.